Pandemi: Ya antik çağlarda yaşasaydık
Vakanüvis
İki yıl öncesine kadar alandan uzmanlar dışında pandemi nedir, pek bilmezdik. Artık ise bu sözcük hepimizin lisanında.
Çoğumuz global salgın manasına gelen pandemiyi COVID-19 vesilesiyle öğrensek de insanlık tarihinde çok eski çağlardan itibaren pandemiler görülmüştü.
Antik çağ pandemilerinde insanların maruz kaldıkları kimi durumlara bakınca o dönemlerde yaşamamış olmaya şükretmek ise kaçınılmaz…
KENTLER BÜYÜDÜ, TEMAS ARTTI, PANDEMİ YAYILDI
Milattan öncesi tarihlerde, periyoduna nazaran büyük kentler, salgınlar için uygun bir ortam sağlıyordu. Eski Mezopotamya’da (günümüzde Irak ve Suriye) M.Ö. 4 ve 3’üncü binyıllarda dünyanın bilinen birinci metropolleri inşa edilmişti. Bir salgın hastalık belirdiğinde bu kentler çok riskli hale geliyordu. Daha evvelce, küçük ve kırsal topluluklardaki etkileşimler dar kapsamda kalırken, yeni ortaya çıkan büyük kentlerdeki etkileşimler ise geniş çaplı oluyordu. Toplum, daima fizikî ve toplumsal etkileşim halindeydi; alışılmış hastalıklar da. Bu nedenle Mezopotamya’da bulunan kimi yazılı kaynakların, dünya tarihinde salgın hastalıklara ait birinci yazılı referanslar olmaları sürpriz değildi. M.Ö. 2000’den itibaren bu coğrafyalarda insanların salgın hastalıklarla boğuşmaları hakkında bol ölçüde bilgi yer alıyor.
“PANDEMİDEN SORUMLU TANRILAR” VARDI
Uzun asırlar boyunca pagan inanışların pençesine düşen toplumlar, bu boş inançlarla her türlü hastalığı, çok sayıdaki yaradana bağlıyordu. Büyük salgınlar ise çok daha “saygın ve büyük tanrılar”la ilişkilendiriliyordu. Onlara nazaran, sözkonusu hastalık, “kızdırılan ilgili yaradanın gazabıyla” ortaya çıkıyordu. Doğal, beşerler bu türlü şeylere inansa da kimi tedbirleri de ihmal etmiyorlardı. Fizikî semptomları, yatıştırıcı ot ve ilaçlarla hafifletmeye çalışıyorlardı. Tıbbî tedavi ile büyüsel tedavi iç içeydi. Rahipler, büyücüler, kahinler böylesi kaotik ortamlardan genelde en kârlı çıkan şahıslar oluyorlardı; alışılmış kendileri de hastalanmadıkları sürece. Birden fazla vakit sağlaması meçhul ilaçlar, metotlar, ritüeller ortasında güzelleşmeler nadiren görülüyordu. Yeniden de bu durum tapınaklara cömert bağışların gelmesine mani olmuyordu.
Bakara Mühleti, 243’üncü ayete, “Sayıca binleri buldukları halde mevt kaygısıyla yurtlarından çıkanları görmedin mi? Bunun üzerine Allah onlara ‘ölün!’ dedi. Sonra kendilerine hayat verdi. Elbet Allah’ın beşerler üzerinde büyük lütufları vardır ancak insanların birçok şükretmezler.” Taberî bu ayeti, vebaya atıf yapılarak tefsir etmiş, kıssalar ve rivayetlerle vebanın, İsrailoğulları’ndan 70 bin kişinin toplu vefatına yol açtığından bahsetmişti.
Her şeye karşın toplumlar, “bulaşma” fikrine de sahipti. Fırat ırmağı kıyısında, Mari kentindeki bir saray hafriyatında bulunan M.Ö. 1770’lerde kalan mektupların birinde, saraydaki bayanların hastalanmasıyla toplumsallaşmaları ortasında bir bağ kurulmuştu. Kral, toplumsal ara ve izolasyon isteyen bir emirname yayınlamıştı: “Şimdi onun içtiği bardaktan hiç kimse içmesin, onun oturduğu koltuğa oturmasın ve onun yattığı yatakta kimse uyumasın. Bu kadar bayanı kendi etrafında toplamamalı.” Yeniden, M.Ö. 1800’lerde, Asur hükümdarı Shamshi-Adad, oğlu Yasmah-Addu’ya gönderdiği mektupta, bir küme hasta askeri tecrit edip mahpusa atmasını, zırhlarını da yakmasını emretmişti. Periyotta, ziyan verdiği, hastalığı yaydığı düşünülen haşere, sair zararlılar, yaban ya da evcil hayvanları kapalı ortama toplayıp, zehirli tütsülerle / gazlarla (fümigasyon) imha etmek de biliniyordu.
“SİHİRLİ FLÜTLER”DEN MEDET UMARLARDI
O evrelerde insanların at, inek, koyun vb hayvanlarla nerdeyse iç içe yaşıyor olmaları da riskleri artırıyordu. Beşerler bilhassa kırsal kesitlerde, kış aylarında hayvanlarla birebir yerde bile kalabiliyorlardı. Bu ortamda vakit zaman hayvan sürüleri hastalıklara tutuluyor, birbirlerini etkiliyor, hastalığın insanlara bulaşma özelliği varsa toplum da tehdit altında kalıyordu. Niqmi-Adad isimli tüccar, M.Ö. 1745’te kaleme aldığı mektubunda, “Koyunlarıma bir ilah dokundu ve onlar hastalandı” diye yazmıştı. Beşerler, gerek hayvandan beşere gerekse beşerden beşere geçen hastalıklarda bitmek tükenmek bilmez ritüeller sergiliyordu. “Sihirli flütler” çalıyor, hastalığın konutlara girmemesi için kapı eşiklerinde merasimler düzenliyorlardı. Bu merasimler eşliğinde, kapı girişlerine, eşik altlarına küçük putlar saklıyor, bu putların yarar getirmesini umuyorlardı. Konutun odalarına, hassaten de hastanın bulunduğu odanın duvarlarına “büyülü figürler” çizip, hastalığın konuttan çekip gitmesini bekledikleri de oluyordu. Hititlerin de Şulinkatte isimli bir “veba tanrıları” ve bu rabbe okudukları veba duaları vardı.
ANTAKYA’DA VEBADAN KORUNMAK İÇİN DEV BİR BÜST YAPTILAR
Tevhidi dinler insanlardaki yanlış inançları birinci vakitlerde düzeltse de kısa müddette tekrar eski çarpık inanışlar muteber hale gelebiliyordu. Antakya’nın ünlü St. Pierre Kilisesi’nin yakınındaki kayalara oyulmuş “Charnion / Horon” isimli dev büst de bir hurafenin yapıtıydı. M.Ö. 170’lerde veba salgınından korunmak için kentin girişine “Yeraltı İlahı Hades’in hizmetçisi Charnion”un dev bir büstü kayalara oyulmuştu. Halk, büstün önüne geliyor, dualar ediyor, inanışa nazaran “büst de kenti vebaya karşı koruyordu.”
HAVAYI TEMİZLEYEREK SALGINI BERTARAF ETMEYE ÇALIŞMIŞLARDI
Antik çağlardaki savaşlar da olası salgınları daha tehlikeli hale getiriyordu. Savaş ortamının gerek öncesinde, gerek esnasında, gerekse de sonrasında çok ağır temaslar, bulaşılar manasına geliyordu. Seferlerin akabinde yaşanan yıkımlar, kaotik ve hijyensiz ortam, salgın hastalıklar için kusursuz üreme alanları oluşturuyordu. M.Ö. 430 yılında Spartalılarla Atinalılar ortasında cereyan eden Peleponnes Savaşları sırasındaki salgın, tarihteki bilinen birinci büyük salgınlardandı. Hastalık, muhtemelen çok kalabalık gemilerle farelerin taşıdığı pirelerle Mısır’dan gelmişti. Pandemi o denli şiddetliydi ki, Atina halkının üçte biri ölmüştü. Devlet lideri Perikles de ölenler ortasındaydı.
SALGIN ATİNALI’NIN İNANCINI BOZDU, İLAHLARA BAŞ KALDIRDILAR
Periyodu kaleme alan Eski Yunan tarihçilerinden Thucydides, salgının yıkıcı tesirinin Atina toplumunu, gerek kamusal otoriteye gerekse de “tanrılara” karşı isyankâr hale getirdiğini yazmıştı:
“Dini hayat çöktü. Hiç kimse, onurlu bir sonuç olarak kabul edilen şey için uğraş etmeye istekli değildi, zira onu elde etmeden yok olmayacağından emin değildi. Kısa vadede beğenilen olan ve rastgele bir biçimde buna vesile olan şey, onurlu ve yararlı olarak kabul edilmeye başlandı. Rablerden ya da insanların maddelerinden korkmanın rastgele bir sınırlayıcı gücü yoktu, zira birinin dindar olup olmamasının hiçbir farka yol açmadığı yargısına varıldı. Hiç kimse yaptığı kötülüklerin cezasını ödeyecek kadar uzun yaşamayı beklemiyordu; beşerler daha evvelce karar verilmiş bir cümlenin üzerlerinde asılı olduğunu ve infaz edilmeden evvel hayattan makul bir halde zevk alabileceklerini düşünmeye eğilimliydiler.”
HIRİSTİYAN FEDAKÂRLIĞI, PAGANLARI YENİ DİNE YÖNELTMİŞTİ
Roma devrinde putperest devlet dinini müdafaaya çalışan İmparator Aurelius, veba salgınıyla karşılaşınca, o bölümde şimdi 150 yıllık bir geçmişi olan Hıristiyanlığı salgın sebebi saymıştı. İmparator, Hıristiyan olanların atalar dinine katılmayı reddederek ilahları kızdırdıklarını söylüyordu. Vebadan sorumlu tutulan Hıristiyanlara karşı tam bir devlet terörü uygulanıyordu. Bu devirdeki ibretlik ayrıntı ise kendilerine de bulaşır dehşetiyle vebaya yakalanan hastalara bakacak kimse pek bulunamazken, yeni dinin müntesiplerinin ise kendi sıhhatlerini hiçe sayarak hastalara bakmak için istekli olmalarıydı. Hıristiyanların bu fedakârane tavırları yeni dine olan teveccühü arttırmış, beşerler kitleler halinde Hıristiyanlığa geçmeye başlamıştı.
Nispeten daha yakın vakitlerde da salgın hastalıklar yeniden büyük can kayıplarına yol açıyordu. Tarihe “Justinianus Vebası” olarak geçen veba salgını, M.S. 541’den itibaren geniş bir coğrafyayı tesiri altına almıştı. Hastalığa, pire ve kemirgenler tarafından taşınan “yersinia pestis” isimli bir bakteri neden olmuştu. Salgın Orta Asya, Avrupa ve Akdeniz’e yayılmıştı. O zamanki halklar ortasındaki yaygın inanışa nazaran, “atmosfer kırılmış, hava kirlenmiş, beşerler hastalanmıştı.”
Hastalanmayanlar da bu durumu aksine çevirmek için “havayı temizleme”ye çalışmışlardı. – Bunu nasıl yaptıklarına dair ise rastgele bir bilgi mevcut değil. – Böylelikle o evrelerde “maske, ara, temizlik” üçlemesi bilinmese de en azından biri hayata geçirilmeye çalışılmıştı.
ÇİN, ANTİK ÇAĞLARDA DA “OLAĞAN ŞÜPHELİ”YDİ
Bu ortada, eski çağlardaki bir anekdot, bugünlerdekine emsal bir yaklaşımı ortaya koyması bakımından epeyce dikkat cazip. Bugün, COVİD-19’u dünyaya yaymakla suçlanan Çin, onlarca asır evvel de emsal suçlamalarla karşı karşıya kalmıştı. Batıyı merkeze alan tarih anlatımı yaklaşımıyla geri kalanları “öteki” kabul eden çağdaş devir tarihçileri ve sahanın bilim adamları, tarihte vebanın birinci sefer Çin’de ortaya çıktığını ileri sürmüşlerdi. Buna nazaran; Ctesiphon (Bağdat yakınlarında) ve Seleucia (Hatay yakınlarında) kentlerinin Çinli tedarikçilere direkt erişime sahip kıymetli ticaret kontakları olduğu için Çinlilerden kaynaklanan bu hareketlilik sonucunda veba, İpek Yolu boyunca batıya hakikat yayılmıştı.
“VEBANIN KAYNAĞI FLAMANLAR” DİYEREK BİNLECE FLAMANI ÖLDÜRDÜLER
İlerleyen asırlarda Kara Vefat / Veba salgınının sık sık ortaya çıkması da çok sayıda can kaybına yol açmış, bu ortada Avrupa toplumlarında bir sefer daha veba için “günah keçisi” arama hastalığı görülmüştü. Toplu vefatlar, geride kalanların akıl ve ruh sıhhatini da etkilemişti. Tam olarak nereden çıktığı muhakkak olmayan bir görüşe nazaran, “vebaya yabancılar neden oluyordu.” Bu saçma ve merhametsiz kanı bir anda beşerler ortasında yayılmıştı. Antik çağ inanışlarından biri olan “günah keçisi” fenomeni, asırlar sonra tekrar hortlamıştı. Yerleşik toplumlar, diğer ülkelerden gelenleri hastalığın kaynağı olmakla suçluyordu. Örneğin, İngiltere’ye iş yapmaya gelen Flaman tüccar ve dokumacılar, bu münasebetle şiddetli hücumlara maruz kalmışlardı. Beşerler; açıklanamaz olanla uğraşmak yerine, kendi çarpık açıklamalarının dürtüsüyle yakaladıkları Flamanları katlediyorlardı. Yalnızca Almanya’da 1340’larda vebadan 1 milyon 244 bin kişinin öldüğü kayıtlara geçmişti. Salgın sırasında binlerce konut boş kalıp harabeye dönmüş, kasabalar ıssızlaşmıştı. Avignon’da bulunan Papa, cesetlerin gömülmesinin imkânsız hale geldiğini görünce “Rhone Nehri’ni kutsamış” ve cesetlerin vakit geçirilmeden ırmağa atılabileceğini duyurmuştu.
SALGIN VEFATLARINA BİR DE İNTİHARLAR EKLENMİŞTİ
Robinson Crusoe’nun muharriri Daniel Defoe, 1665’teki Londra veba salgınını anlattığı “Veba Yılı Günlüğü”nde, salgının toplumun psikolojisini nasıl bozduğunu incelemişti. Kaygı, telaş, panik, ümitsizlik ve bir salgın hastalığa kesin olarak yakalanma inancı, aklî dengeyi bozuyor ve birçok insanı intihara sürüklüyordu. Salgında; ölmeden evvel yahut öldükten sonra hayvanlara yem olmamak için canlı diri mezara girenlere yahut ölmüş çocuğunu defnettikten sonra kendi mezarını kazıp orada ölen insanlara rastlanıyordu. Salgına yakalandıktan birkaç gün sonra yılgınlık ve kadercilik insanları önlemli olmaktan alıkoyuyor, bu da dolaylı intihar manasına geliyordu. Kimileri kendilerini akarsulara atıyor, boğularak ölüyorlardı. Vebaya yakalananlar; dayanılmaz acılarla yatağını yakarak, pencereden atlayarak yahut bir silah ile kendini vurarak hayatına son veriyordu. Bazıları de tarla ya da ormanlara kaçıp, bir kuytuda intihar ediyordu. Antik dönemlerden kalma Aztek ve İnka toplumlarının yok olmasında “Amerika’nın keşfi”yle buraya giden Batılıların yaptığı katliamlar kadar, çiçek hastalığı pandemisi de tesirli olmuştu. 1550’lerde yaşanan bu salgın serisi, Amerikan kıtasındaki yerli nüfusun yüzde 50’den fazlasını yok etmiş, Aztek ve İnka imparatorluklarının çöküşüne katkıda bulunmuştu.
* Prof. Dr. Orhan Kılıç, Tarihte Global Salgın Hastalıklar ve Toplum Hayatına Tesirleri, Global Salgının Anatomisi / İnsan ve Toplumun Geleceği, Editörler: Prof. Dr. Muzaffer Şeker, Prof. Dr. Ali Özer, Dr. Cem Korkut, Türkiye Bilimler Akademisi Yayınları, Ankara 2020
* Lydia McMullan, Garry Blight, Pablo Gutierrez, Cath Levett, Tarih Boyunca Beşerler Pandemilere Nasıl Reaksiyon Verdi?, The Guardian, 29 Nisan 2020
* Joshua J. Mark, Antik ve Ortaçağ Dünyasında Veba, worldhistory.org
* Troels Pank Arbøll, Medeniyetin Beşiğinde Salgın Hastalıklar, Kuzeyli Bilim, sciencenordic.com
